Akademik Veri Yönetim Sistemi
YILDIRIM İ. (Yürütücü), NACAR T., KESKİN Z.
Yükseköğretim Kurumları Destekli Proje, 2024 - 2025
Bu çalışma, İslâm hukuk tarihinde mühim bir yere sahip olan Hanefî mezhebinin VIII-XII. yüzyıllar arasındaki klasik dönem gelişimini konu edinmiştir. Söz konusu dönem, mezhebin teşekkül, kurumsallaşma ve klasikleşme safhalarını kapsaması bakımından araştırmanın odak noktası olarak belirlenmiştir. Araştırma kapsamında Hanefî fıkhının söz konusu süreçteki gelişim seyri, özellikle fürû’ fıkıh literatürü esas alınarak incelenmiştir. Fürû’ fıkhın temel konularını teşkil eden ibâdât, muamelât ve ukûbât başlıklarından temsil kabiliyeti yüksek konular örneklem seçilerek değerlendirmeler yapılmıştır. Veri kaynağı olarak, mezhebin fıkıh düşüncesine yön vermiş ve sonraki dönem literatürünü derinden etkilemiş klasik eserler tercih edilmiştir. Araştırma metodolojisinde doküman incelemesi yöntemine başvurulmuş; veri toplama ve analiz süreçleri eş zamanlı olarak yürütülmüştür. Bulguların değerlendirilmesinde ise tümevarımsal ve betimleyici analiz türlerinden istifade edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre Hanefî fıkıh geleneği klasik dönem boyunca metodolojik ve kavramsal bir olgunlaşma süreci geçirmiş; başlangıçtaki rivayet temelli ve mesele merkezli basit anlatım tarzı, zamanla teorik zemini kurulmuş konu merkezli ve didaktik nitelikli sistematik bir yapıya evrilmiştir. İlk dönem eserlerinde meseleler daha çok farazî sorular ve pratik örnekler eşliğinde aktarılarak gerekçelendirme sınırlı tutulmuşken, Cessâs ve Kudûrî gibi fakihlerle birlikte tematik düzenlemeler ve kavramsal tasniflerin yanı sıra cedeli bir üslup ön plana çıkmış ve usûlî temellendirmeler ağırlık kazanmıştır. Serahsî, Kâsânî ve Merğînânî gibi isimlerle birlikte ise mezhep görüşlerinin kavramsal netlik ve konusal bütünlük içerisinde daha sistemli didaktik bir yapıda sunulduğu olgunluk dönemine girilmiştir. Bu süreçte atıflar standartlaşmış, mezhep içi ve mezhepler arası ihtilaflar rivayet merkezli yapıdan teorik teorik derinliği ve sistematik bütünlüğü sağlanmış öğretim metinlerine dönüşmüş; küllî kâideler ve dâbıtalar, hukuk mantığını şekillendiren temel prensipler hâlini almıştır. Sonuç itibarıyla Hanefî mezhebi, fürû alanında fakihlerin gayretiyle konu, mesele, tasnif, tertip, ilmî süreklilik, iç tutarlılık ve sistematik bütünlük bakımından olgunlaşarak kuruluşundan yaklaşık dört asır sonra klasikleşme sürecini tamamlamıştır.
Anahtar Kelimeler: İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Fürû Fıkıh, Gelişim, Mukayese