Akademik Veri Yönetim Sistemi
Ünlü A.(Yürütücü), Gözen V., Kabaş A., Özalp R., Boyacı H. F., Ünlü M., et al.
TÜBİTAK Projesi, 2010 - 2014
Bu projede, domates, biber, patlıcan, hıyar, kavun, karpuz ve kabak türlerinde Türkiye’nin
ihtiyacı olan öncelikli konularda, 25 adet hibrit çeşit ve 272 adet nitelikli hat geliştirilmesi
amaçlanmıştır. TÜBİTAK tarafından 15.07.2010 tarihinde kabul edilerek yürürlüğe giren proje, 7
ana iş paketi ve 27 alt iş paketinden oluşmaktadır. Projenin başlangıcından itibaren BATEM’de
yapılan faaliyetler, alt iş paketleri düzeyinde aşağıda açıklanmıştır.
‘Domateste Sarı Yaprak Kıvırcıklığı Virüsü (TYLCV)’ne Tolerant Nitelikli Hatların
Belirlenmesi’ alt iş paketinin amacı; Domateste Sarı Yaprak Kıvırcıklığı Virüsüne dayanıklı 2
adet hattın geliştirilmesidir. Dördüncü dönemde, 100 adet GM1 genotipi, Ty-1 ve Ty-3 genleri
bakımından analiz edilmiştir. Hem Ty-1 hem de Ty-3 geni içeren 28 adet genotipte geriye
melezleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Beşinci dönemde, 40 adet GM2 genotipi, Ty-1 ve Ty-3
genleri bakımından analiz edilmiştir. Hem Ty-1 hem de Ty-3 geni içeren 13 adet genotipte geriye
melezleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
“Domateste Fusarium oxysporum f.sp. radicis-lycopersici (FORL)’ye Dayanıklı Hat ve F1
Hibrit Çeşitlerin Geliştirilmesi” alt iş paketinin amacı; önemli kök hastalığı olan Fusarium
oxysporum f.sp. radicis-lycopersici’ye karşı 10 nitelikli hat ve 1 çeşit geliştirilmesidir. Projenin
dördüncü döneminde melezleme ile elde edilen hibrit kombinasyonlarının performanslarını
değerlendirmek amacıyla verim denemesi kurulmuştur. Ayrıca hastalığa dayanıklı hat geliştirmek
için moleküler testlemeler yapılarak dayanıklı bitkiler seçilmiştir. Projenin beşinci döneminde
ise; bir önceki dönemde ümitvar bulunan hibritler ile güz dönemi yeniden çeşit verim denemeleri
kurulmuş olup, serada devam etmektedir. Hastalığa dayanıklı hat geliştirme kapsamında ise
Fusarium’a karşı moleküler testlemeler yapılarak dayanıklı bireyler seçilmiştir.
‘Domateste Örtüaltı Yetiştiriciliğine Uygun Tane ve İri (Beef) Tipteki Saf Hatların Bazı
Kalite Kriterlerinin (Renk, Şekil, Tat ve Besin İçeriği) Belirlenmesi ve F1 Hibrit Çeşitlerin
Geliştirilmesi’ alt iş paketinin amacı; örtüaltı yetiştiriciliğine uygun tane ve iri (beef) tipteki 101
adet saf hattın kalite kriterlerinin (renk, şekil, tat ve besin içeriği) belirlenmesi, tane ve iri (beef)
tipte 20 adet hat ile 2 adet hibrit çeşidin geliştirilmesidir. Dördüncü dönemde; Genel
kombinasyon melezlemesinden elde edilen 200 adet hibritin verim ve bazı iç ve dış kalite
özellikleri tespit edilmiş, hatların genel kombinasyon yetenekleri ve heterotik gruplarını
belirlenmiştir. Özel kombinasyon için 20 hat ana ve 10 hat baba olacak şekilde melezlemeler
gerçekleştirilmiştir. Ayrıca yalancı geri melezleme çalışmaları başlatılmıştır. Beşinci dönemde;
Özel kombinasyon melezlemelerinden elde edilen 200 F1 hibrit kombinasyonu ile verim
denemesi kurulmuştur. Yalancı geri melezleme çalışmalarında; 60 adet F1 bitkisi, Ty-1, Ty-3
genleri bakımından analiz edilmiştir. Dış kalite özellikleri için yetiştirilen 200 F1 bitkisinde
kendileme yapılmıştır.
‘Domateste Örtüaltı Yetiştiriciliğine Uygun Kiraz (Cherry) ve Kokteyl Tipteki Saf Hatların
Bazı Kalite Kriterlerinin (Renk, Şekil, Tat ve Besin İçeriği) Belirlenmesi ve F1 Hibrit
Çeşitlerin Geliştirilmesi’ alt iş paketinde 10 adet nitelikli hat ve 1 adet çeşit geliştirilmesi
amaçlanmıştır. Projenin dördüncü dönemde, hibritlerin performans belirleme çalışmaları ve genel
kombinasyon yeteneği yüksek olan hatlarda özel kombinasyon melezlemeleri gerçekleştirilmiştir.
Hat geliştirme çalışmalarında ise yalancı geriye melezlemeler yapılmıştır. Beşinci dönemde, özel
kombinasyon melezinden elde edilen hibritler, ticari kontrol çeşitlerle birlikte verim
denemelerine alınmış olup, deneme devam serada etmektedir. Elde edilen sonuçlar bir sonraki
rapor döneminde verilecektir. Yalancı geriye melezlemeleri gerçekleştirilen materyallerde Ty-1
ve Ty-3 genleri bakımından analiz edilmiştir. Projenin altıncı döneminde verim denemesi
sonuçlarına ve kalite özelliklerini bakılarak ümitvar bulunan hibritler tekrar denemeye
alınacaktır.
Biberde Örtüaltı Yetiştiriciliğine Uygun Sivri, Dolma, Çarliston ve Kapya Tiplerinde
Kaliteli (Renk ve Meyve Şekli) Hat ve F1 Hibrit Çeşitlerin Geliştirilmesi’ alt iş paketinin
amacı; BATEM gen havuzunda bulunan biber materyalleri kullanılarak örtüaltı yetiştiriciliğine
uygun yerli sivri, dolma, çarliston ve kapya tiplerinde 5 adet nitelikli hat ve 2 adet hibrit çeşit
geliştirilmesidir. Dördüncü dönemde; genel kombinasyon verim denemeleri yürütülmüş,
hibritlerde morfolojik karakterizasyon, meyve resimleme, heterotik grup değerlendirmeleri
tamamlanmıştır. Özel kombinasyon melezleme programları ve yalancı melezleme çalışmalarına
başlanmıştır. Beşinci dönemde; Özel kombinasyon melezlemeleri tamamlanmış ve şahit çeşitlerle
beraber verim denemeleri kurulmuştur. Sivri tipte 80, çarliston tipte 66, kapya tipte 64 ve dolma
tipte 80 hibrit verim denemesi 2012-2013 tek ürün döneminde devam etmektedir. Ayrıca yalancı
melezleme programı ile elde edilen populasyonda kendileme ve seleksiyon devam etmektedir.
‘Sivri Biberde Patates Y Virüsü (Potato Y potyvirus=PVY)’ne Tolerant Nitelikli Hatların
Belirlenmesi’ alt iş paketinin amacı; Enstitü sivri biber hatlarına biberde önemli virüs
hastalıklarından olan Patates Y virüsü (Potato Y potyvirus=PVY) tolerantlığının aktarılması ve 1
adet tolerant hat geliştirilmesidir. Dördüncü dönemde, GM1F1 bitkilerinde önce klasik ve
moleküler testleme yapılmış olup, dayanıklı olan bireylerde geriye melezleme çalışmaları
yapılmıştır. Beşinci dönemde, GM2F1 bitkilerinde önce moleküler testleme sonra da klasik
testleme yapılmış olup, dayanıklı olan bireylerde geriye melezleme çalışmaları yapılmıştır. Projenin altıncı döneminde GM3F1 bitkilerinde önce moleküler testleme sonra da klasik testleme
yapılacak olup, dayanıklı olan bireylerde geriye melezleme çalışmaları yapılacaktır.
‘Patlıcanda Düşük Sıcaklıklara Tolerant Nitelikli Hatların Belirlenmesi’ alt iş paketinin
amacı; örtüaltı yetiştiriciliğinde tek ürün yetiştirme sezonuna uygun düşük sıcaklığa tolerant 1
adet patlıcan genotipinin belirlenmesidir. Projenin dördüncü döneminde, seraya aktarılan
genotiplerin ocak-şubat-mart aylarındaki performansları vegetatif ve generatif testlemelerle
birlikte incelenmiş, beşinci dönemde, iklim simulasyonlu odada, bir önceki dönem kullanılan
hatların melezlenmesinden elde edilen yeni genotiplerin testlemeleri yapılmıştır.
‘Patlıcanda Fusarium oxysporum f.sp. melongenae’ya Dayanıklı Nitelikli Hat ve F1 Hibrit
Çeşitlerin Geliştirilmesi’ alt iş paketinin amacı; önemli kök hastalıklarından Fusarium
oxysporum f. sp. melongenae’ya karşı dayanıklı 25 adet oval tipte nitelikli hat ve 2 adet çeşit
geliştirilmesidir. Projenin dördüncü döneminde, hatların GKY’leri belirlenmiş, GKY’si yüksek
olan hatlarla özel kombinasyon melezlemeleri yapılmıştır. Hat geliştirme çalışmaları kapsamında
F2 bitkileri moleküler olarak testlenmiş ve dayanıklı bitkiler üzerine geriye melezleme yapılmış,
piyasa çeşitleri ile yalancı melezleme çalışmaları yürütülmüştür. Beşinci dönemde, özel
kombinasyon melezinden elde edilen hibritlerde performans belirleme çalışmaları için verim
denemeleri kurulmuş, bir önceki dönemden elde edilen GM1 bitkileri moleküler olarak
testlenmiş, dayanıklı bitkiler üzerine ikinci GM yapılmıştır. Yalancı geriye melezlemelerle hat
geliştirme çalışmalarında ise, geçen dönem elde edilen hibritlerde kendileme çalışmaları
yapılmıştır.
‘Patlıcanda Örtüaltı Yetiştiriciliğine Uygun Uzun Tipte Kaliteli (Renk ve Meyve Şekli) Hat
ve F1 Hibrit Çeşitlerin Geliştirilmesi’ alt iş paketinin amacı; örtüaltı yetiştiriciliğine ve ülkemiz
pazar isteklerine uygun uzun tipte 30 adet nitelikli hat ve 2 adet hibrit çeşit geliştirilmesidir.
Projenin dördüncü döneminde, hatların GKY’ leri belirlenmiş, GKY’si yüksek olan hatlarla özel
kombinasyon melezlemeleri yapılmıştır. Hat geliştirme çalışmaları kapsamında da piyasa çeşitleri
ile yalancı melezleme çalışmaları yürütülmüştür. Beşinci dönemde, özel kombinasyon
melezlerinden elde edilen hibritlerin performanslarını belirlemek için verim denemeleri
kurulmuştur. Yalancı geriye melezlemelerden elde edilen hibritlerde kendileme çalışmaları
yapılmıştır.
‘Hıyarda Düşük Sıcaklığa Tolerant Nitelikli Hatların Belirlenmesi ve Geliştirilmesi’ alt iş
paketinde, örtüaltı yetiştiriciliğinde tek ürün yetiştirme sezonuna uygun düşük sıcaklığa tolerant 2
hat geliştirilmesi amaçlanmıştır. Projenin dördüncü döneminde; vegetatif testleme kapsamında 77
hat genç fide döneminde bitki büyütme odasında düşük sıcaklık uygulaması yapılmıştır. Düşük
sıcaklık uygulaması sonucu, vegetatif testleme sonuucuöne çıkan genotiplerde fizyolojik
parametreler kullanılarak tolerant hatlar tespit edilmiştir. Beşinci dönemde, vegetatif testleme
çalışması kapsamında 58 hat fide döneminde düşük sıcaklıklara maruz bırakılmış ve meydana
gelen zararlanma fizyolojik parametreler kullanılarak tespit edilmiştir. Analiz sonucunda; 8 hattın
yüksek tolerantlı ve 12 hattın ise orta düzeyde tolerant olduğu tespit edilmiştir.
Hıyarda Örtüaltı Yetiştiriciliğine Uygun Beith Alpha Tipte Hat ve F1 Hibrit Çeşitlerinin
Geliştirilmesi’ alt iş paketinde, örtüaltı yetiştiriciliğine uygun yurtiçi pazarında önemli bir yere
sahip olan Beith Alpha tipte 5 adet nitelikli hat ve 3 çeşit geliştirilmesi amaçlanmıştır. Dördüncü
dönem çalışması; genel kombinasyon melezlemesi sonucu elde ettiğimiz 82 adet hibritte verim ve
verim bileşen değerleri kullanılarak deneme kurulmuştur. Elde edilen veriler doğrultusunda
hatların genel kombinasyon yeteneği (GKY) test edilmiş ve yapılan analizler sonucu oluşturulan
heterotik gruplardan anne (22 adet) ve baba (10 adet) ebeveyn belirlenmiştir. Beşinci dönem, öne
çıkan hatlarda (anne (22 adet) ve baba (10 adet) ebeveyn) özel kombinasyon melezlemesi
yapılmıştır. Özel kombinasyon melezlemesi sonucu 219 hibrit kombinasyonundan tohum elde
edilmiştir.
‘Kavunda Fusarium oxysporum f. sp. melonis’e Dayanıklı Nitelikli Hat ve F1 Hibrit
Çeşitlerin Geliştirilmesi’ alt iş paketinde projenin dördüncü altı aylık çalışma döneminde;
klasik (Fom 1-2) ve moleküler (Fom 1 ve Fom 2) analizlerle dayanıklı olduğu tespit edilen ayrıca
morfolojik karakterizasyon, gözlem ve seleksiyon çalışmaları sonucu seçilen ve hibrit geliştirme
çalışmalarında ebeveyn olarak kullanılan 30 dayanıklı saf hattın kendilenerek tohumları
çoğaltılmıştır. Ayrıca bu dönemde Fusarium’a karşı dayanıklı çeşit geliştirme amacıyla, bir
önceki dönemde yapılan özel kombinasyon melezlemelerinden elde edilen 151 F1 hibrit
kombinasyonu, 4 piyasa çeşidi, hibritlerin ebeveynleri ile denemeye alınmıştır. Beşinci altı aylık
çalışma döneminde; Fusarium’a karşı dayanıklı çeşit geliştirme amacıyla, bir önceki dönemde,
çeşit-verim denemesine alınan 151 hibrit kombinasyonunun meyve özellikleri gözlem tablosu ve
verim değerlerine ait istatistiksel analiz sonuçları verilmiştir. Bu sonuçlar doğrultusunda 2012
ilkbahar döneminde öne çıkan 33 adet hibrit, 2012 sonbahar döneminde çeşit-verim denemesine
alınmış ve sonuçları değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, 2012 ilkbahar ve sonbahar verim
değerlerini karşılaştırdığımızda FÇ 122 nolu oval tipteki hibrit her iki dönemde de verim
açısından şahit çeşitlerin de önüne geçerek ilk sırada yer almıştır.
‘Kavunda Küllemeye (Podosphaera xanthii) Dayanıklı Nitelikli Hatların Geliştirilmesi’ alt
iş paketinde projenin dördüncü altı aylık çalışma döneminde; Projenin üçüncü altı aylık
döneminden elde edilen GM2 bitkileri külleme izolatı ile klasik olarak testlenmiş tolerant
bulunan baba bitkiler ile hassas ana bitkiler arasında geriye melezleme çalışmaları yapılmış,
geriye melez 3 (GM3) tohumları elde edilmiştir. Projenin beşinci altı aylık çalışma döneminde;
projenin dördüncü altı aylık döneminden elde edilen GM3 bitkileri külleme izolatı ile in vivo
koşullarda testlenmiş, tolerant bulunan baba bitkiler ile hassas ana bitkiler arasında geriye
melezleme çalışmaları yapılmış ve geriye melez 4 (GM4) tohumları elde edilmiştir.
‘Kışlık Kavunda (İnodorus Grup) Pazar İsteklerine Uygun Nitelikli Hat ve F1 Hibrit
Çeşitlerin Geliştirilmesi’ Dördüncü dönemde, genel kombinasyon melezleme çalışmalarından
elde edilen 70 adet F1 hibrit kombinasyonu, kışlık tipte 2 kontrol çeşit ile verim denemesine
alınmıştır. Ayrıca bu dönemde yalancı geriye melezlerden elde edilen F1 bitkilerinde moleküler
testleme ve kendileme çalışmaları yürütülmüştür. Moleküler testleme sonucunda kışlık tipte Fom
1 ve Fom 2 genini taşıyan genotip tespit edilememiştir. Beşinci dönemde, genel kombinasyon
melezlemesi sonucunda heterotik gruplar belirlenmiş ve buna göre özel kombinasyon
melezlemeleri 12 adet ana ve 8 adet baba hat arasında kısmi diallel yöntemi ile
gerçekleştirilmiştir. Yalancı geriye melezlerden elde edilen ve bu dönem kendileme çalışması
yürütülen popülasyonda kademe ilerletilmeye devam edilmiştir.