Akademik Veri Yönetim Sistemi
Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt.2022, sa.19, ss.150-183, 2022 (Hakemli Dergi)
Kur’an, Allah’ın insanoğlu için göndermiş
olduğu son mesaj, bir başka ifadeyle son hitaptır. Akıl ise Allah’ın,
insanoğluna varlık gerekçesini anlasın ve yolunu aydınlatsın diye kitap ve
peygamber ile verdiği nimetlerinden biridir. Bu çalışmada Kur’an’da geçen bazı
hitap şekilleri kısaca ele alınmış ve insanları düşünmeye ve akletmeye
yönlendiren “رأى” ve “نظر”
fiilleri, dini bir tasavvur kazandırmaya yönelik hitap şekilleri bağlamında
değerlendirilmiştir. Bu fiillerin kıraat farklılıkları, kullanım seyirleri,
vurguları, bağlamları, mahiyetleri ve aralarındaki farklar tespit edilmiştir.
Kur’an’daki hitaplar hem kullanılan lafız
hem mana hem de muhatap kitlesi olarak farklılık arz ederler. Özel olarak Hz.
Peygamber’e yönelik “يَٓا اَيُّهَا النَّبِيُّ”, daha genel anlamda insanlığa hitaben “يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ” ve daha sınırlı bir kitleyi dikkate alarak Ehl-i Kitab’a, “يَٓا اَهْلَ الْكِتَابِ” şeklinde hitap sözcükleri kullanılmaktadır. Bununla birlikte, “اَلَمْ تَرَ, “اَرَاَيْتَ” ve “اَفَلَا يَنْظُرُونَ” gibi lafız açısından direkt hitap sözcüğü olarak görünmese de
kullanılma gerekçesi ve başında bulunduğu âyetlerdeki mahiyet açısından
insanları akletmeye, düşünmeye ve ibret almaya yönlendiren hitap
sözcükleri/terkipleri de vardır.
Hitap terkipleri bu çalışmada genel olarak
kullanım üslubu, mahiyeti ve bağlamı çerçevesinde ele alınmış olsa da özel ilgi
alanımız olması nedeniyle kıraat açısından da değerlendirilmiştir. Kıraat yönü
ile bakıldığı zaman, kıraat açısından farklı okuma imkanları olması, anlama da
etki etmiş ve Zemahşerî’nin de ifade ettiği üzere “bakmak, görmekten öte sanki
doğrudan izliyormuşsun gibi” bir anlam derinliği de kazanmıştır.
Bu çalışmada ele alınan “اَلَمْ تَرَ” ve “اَرَاَيْتَ”
terkiplerinin anlamı, “gördün mü?/ “görmez misin”, şeklindedir. Ancak hitap sözcüğü olarak
kullanıldıkları âyetlerdeki vurguları daha derinlikli manaya matuf bir durum
arz ederler. Şöyle ki, gerek Kur’an’da kullanıldıkları âyetler gerek bu
âyetlerin mahiyetine dair müfessirlerin değerlendirmelerine bakıldığı zaman;
“ibret, imtihan, sorumluluk, Allah’ın gücü ve kudretini fark etmek, nimetlerin
mucizevi yaratılışı üzerine düşünmek, olağan dışı olayların arkasındaki ilahî
gücü fark etmek, bütün mahlukatın yaratılış gayesine uygun hareket ettiğine
şahitlik etmek, tabiat olayları üzerine nazar-ı ibret ile düşünmek gerektiğine
vurgu yapılmaktadır.” Ancak aynı âyetlerde, sorumsuzluklara, inkârcı ve
nankörlerin dünya ve ahiretteki hazin sonlarına, münafıkça tutum ile dinlerini
tahrif etmiş insanların nasıl bir halet-i ruhiye içesinde olduklarını iyi
gözlemlemek gerektiğine ve geçmiş kavimlerin helak edilme gerekçeleri üzerine
düşünmeye de bütün insanları davet etme vurgusunun olduğu görülmektedir.
“نَظَرَ”
“baktı, bakış, anlayış, kalp gözü ile gördü, tedebbür etti ve görmek” şeklinde
anlamları vardır. Fakat Kur’an’daki kullanımına bakıldığında; şaşıp kalmak,
fark etmek ve görmek, hakikati bütün netliği ile hissetmek, düşünmeye, eser
üzerine düşünerek bunun müessirinin kudretini hissetmeye sevk etmek olduğu
görülür. Ayrıca kendilerinden öncekilerin durumuna ibret nazarı ile bakmamak,
hidayete yönelmemek, insanoğlunun çaresizliğini, çaresizce bakışını, insana
mühlet verildiğini, akletme olmayınca kötü sonun geleceğini işaret ederek ikaz
gibi vurguların olduğu görülür. Bu terkip, itibarsız bir pozisyona düşmenin
nasıl acı bir durum olduğunu, küfürde inat edip hakikati görmemek, şuursuzca ya
da salt beklemek ve duyarsızlaşmak gibi farklı anlamlarda da kullanılmaktadır.
Kur’an’da, aklını kullanmayıp elindeki fırsatları kaçırmak, arz ve semanın
yaratılışına bakıp akletmemek, düşünmenin ve farkındalığın bir sonucu olarak
saadetini yaşamanın önemini anlayamamak şeklinde de geçmektedir.
Ele alınan iki fiilin âyetlerdeki
kullanımında dikkat çeken bir başka hususta Müşriklerin, Münafıkların,
Putperestlerin ve Ehl-i Kitabın muhatap alındığı yerlerde, onların tarihi
süreçte yaptıkları yanlışlar, Allah tarafından uyarılmaları ve bütün bu
uyarılara karşılık inat etmeleri, yüz çevirmeleri, akletmemeleri ve alaya
almaları nedeniyle cezalandırılmış olduklarından bahsedilmesidir. Buna karşın
hitap terkiplerinde Müslümanlar muhatap alındığı zaman ise öncekilerin
uyarılmış oldukları şeylerin neler olduğu, nasıl uyarıldıkları, nelerle
cezalandırıldıkları örneklendirilmekte ve bu sonuçlar yüzünden ibret nazarı ile
bakıp ders almak gerektiği vurgulanmaktadır. Yani Müslümanlar akletmek,
düşünmek ve öncekilerin hatalarını tekrar edip aynı ceza ile hem dünya da hem
de ahirette karşılaşmamaları hususunda uyarılmaktadırlar.
“رأى” ve “نظر”
fiillerinin Kur’an’da hitap terkibi şeklinde geçtiği âyetlere bakıldığı zaman,
Kur’an’ın mahiyet açısından hitap şekillerinde dahi insanları akletmeye davet
ettiği tespit edilmiştir. Ayrıca “رأى” fiilinin geçtiği yerlerde, ikaz, uyarı, ibret gibi vurgular
öne çıkarken “نظر”
fiilinde daha sert, tehditkâr ve cezalandırıcı bir vurgu olduğu
gözlemlenmiştir.
The Qur'an is
the last message for humanity, in other words, the last address. Intelligence,
on the other hand, is one of the blessings that Allah has given to human beings
through the book and the prophet so that they can understand the reason for
their existence and enlighten their way. In this study, some addressing
expressions in the Qur'an were briefly discussed, and the verbs رأى and نظر, which point to
reasoning and lead people to think and reason, were evaluated in the context of
addressing patterns aimed at providing a religious imagination. Their
differences in recitation, usage patterns, separate emphases, differences
between them, and their basic messages were identified.
Addresses in the
Qur'an differ in terms of both the wording used, meaning and audience.
Addressing words "يَٓا اَيُّهَا النَبِيُّ" specifically addressing to the
Prophet, "يَٓا اَيُّهَا النَاسُ" addressing to humanity in a more
general sense, and “يَٓا اَهْلَ الْكِتَابِ”addressing to Ahl al-Kitab, taking
into account a more limited audience, are used. On the other hand, there are
also addressing words/compositions such as “اَلَمْ تَرَ”,
“اَرَاَيْتَ” and “اَفَلَا
يَنْظُرُونَ” that are not
directly regarded as addressing words in terms of wording but lead people to
reason, think and take a lesson in terms of the reason for their use and the
nature of the verses beginning with these words.
Although the
compositions of address were discussed in the context of their usage style,
nature and context in this study, they were also evaluated in terms of
recitation since it is our special interest. When viewed from the aspect of
recitation, the fact that there are different reading possibilities in terms of
recitation has also affected the meaning, and has gained a depth of meaning
“looking, as if you are watching directly, rather than seeing", as
Zemahşeri states.
The combinations
“اَلَمْ تَرَ” and “اَرَاَيْتَ” discussed in this study mean “have
you seen? and “don't you see”, respectively. However, their emphasis in the
verses in which they are used as addressing words has a deeper meaning. In
other words, when we look at both the verses in which they are used in the
Qur'an and the interpretations of the commentators on the nature of these
verses, it is emphasized that “it is necessary to realize the power and might
of Allah, reflect on the miraculous creation of blessings, notice the divine
power behind extraordinary incidents, witness that all creatures act in
accordance with the purpose of their creation, and think of natural events as a
lesson”. However, in the same verses, it is seen that there is an emphasis on
irresponsibility, the sad ends of the unbelievers and ungrateful people in this
world and in the afterlife, the need to observe the state of mind of people who
have distorted their religion with a hypocritical attitude, and inviting all
people to think about the reasons for the destruction of the past tribes.
“نَظَرَ” has meanings such as “to look, looking,
understanding, to see with the eye of the heart, to think and to see”. However,
when we look at its usage in the Qur'an, it is seen that it means “to be
surprised, to notice and see, to feel the truth with all its clarity, and to
lead somebody to think on the work and feel the power of its influence”. In
addition, it is seen that there are warnings for those who do not consider the
situation of their antecedents as a lesson and who do not search for the right
way, pointing out the helplessness of human beings, their helpless gaze, the fact
that people are given a respite and if there is no reasoning, a bad end will
come. This combination is also used in different meanings such as not seeing
how painful it is to fall into a disreputable position, insisting in swearing
and not seeing the truth, waiting unconsciously or simply becoming insensitive.
It also means in the Qur'an as not using one's mind and missing opportunities,
not considering the creation of the earth and sky, and not understanding the
importance of having happiness as a result of thinking and awareness.
Another point
that draws attention in the use of the two verbs discussed in the verses is
that polytheists, hypocrites, idolaters and the People of the Book are
addressed, by mentioning that they were punished due to their mistakes they
made in the historical process and, although they were warned by Allah, their
stubbornness, turning away from the right way, not reasoning and making fun of
warnings. On the other hand, when Muslims are addressed in the addressing
compositions, what the previous people were warned about, how they were warned,
what they were punished with are exemplified, and it is emphasized that it is
necessary to take lessons from these results. In other words, Muslims are
warned not to face the same punishment both in this world and in the afterlife
by repeating the mistakes of the previous ones.
It was
determined that the compositions of “اَلَمْ تَرَ,
“اَرَاَيْتَ” and “اَفَلَا
يَنْظُرُونَ” invite people to
reason out the importance of the Qur'an even in the addressing patterns. In
addition, while emphases such as warning, notice and taking lessons stand out
in the use of verb “رأى”, a harsher, threatening and punitive emphasis is
observed in the use of the verb "نظر".