Akademik Veri Yönetim Sistemi
Rize ilahiyat dergisi, sa.29, ss.183-198, 2025 (Hakemli Dergi)
İslam düşünce geleneğinde derin etkiler bırakan Fusûsu’l-hikem, Hz. Peygamber’in rüya yoluyla İbn Arabî’ye yazdırdığı önemli bir tasavvuf klasiğidir. İlâhî hikmetleri
peygamberlerle ilişkilendirerek açıklanması gayesiyle kaleme alınan Fusûs, yirmi yedi fastan oluşmaktadır. Her fas bir peygambere tahsis edilmiş olup o peygamberin
temsil ettiği ilâhî hakikati ele almaktadır. Hakikatler ise İbn Arabî terminolojisinde ilâhî bilgiyi ifade eden “kelime” olarak ifade edilmektedir. Kelimeler ilâhî bilgiyi ve
marifeti temsil eden Hakikat-i Muhammediye kavramı ile doğrudan ilişkilidir. Bu bağlamda, yaratılışın başlangıç noktası olarak kabul edilen Nur-ı Muhammediye,
evrendeki her şeyin bilgisi ve kaynağı olarak görülmektedir. Çünkü diğer peygamberler, belirli ilâhî isimlerin tecellilerinin birer yansımasını taşırken, Hakikat-i
Muhammediye tüm ilâhî isimlerin tecellisidir. Bu yaklaşıma göre her bir peygamber Hakikat-i Muhammediye’nin bir yönünü temsil eden parçadır. Fusûsu’l-hikem’in bu
kompleks yapısı, İbn Arabî sonrası dönemde yoğun tartışmalara ve çeşitli eleştirilere konu olmuştur. Bu eserin anlaşılması ve açıklığa kavuşturulması amacıyla şerh,
mukaddime ve risale türünde birçok eser yazılmıştır. Osmanlı dönemi tasavvuf geleneğinde Karabâş-ı Velî, yazdığı şerhlerle Fusûsu’l-hikem’i kalp ve nefs mertebeleri
bağlamında özgün bir bakış açısıyla anlamaya çalışarak nadir görülen bir yöntemle önemli katkılar sunmuştur. Onun Kâşifü’l-esrâr ve Magzü’l-Fusûs adlı eserleri, Fusûs
faslarına tahsis edilen peygamberlerle ifade edilen ilâhî hikmetleri insanın manevî yolculuğu olan seyr u sülûk süreçlerine uyarlayarak kalp ve nefs mertebeleri
üzerinden ele almaktadır. Karabâş-ı Velî’nin bu yaklaşımı sadece teorik açıklamalarla kalmamakta ve insanın kendi iç dünyasında ilâhî hakikatin bir yansımasının
parçası olarak karşılık bulmaktadır. Çünkü her bir peygamber insanın içsel yolculuğunda bir mertebeyi temsil etmektedir. Bu bağlamda Karabâş-ı Velî, İbn Arabî’nin
Fusûs’ta zikretmiş olduğu açıklamaları kişinin manevî bilgi edinme süreçleriyle ilişkilendirerek tasavvufî bir bilgi teorisi ortaya koymaktadır. Bu teorinin yapı taşlarını
insanın içsel yönlerini ifade eden nefsin; emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, râziyye, merziyye ve kâmile dereceleriyle ilâhî bilginin tecelligâhı ve Nur-ı
Muhammediyye’nin yansıdığı kalbin; sadr, kalp, fuâd, sır, sırr-ı sır, sırr-ı ahfâ ve sırr-ı hafaî mutlak makamları oluşturmaktadır. İdrak nefs-i emmâre ve sadrda en alt
düzeydeyken Allah’a olan seyirle birlikte bu mertebeler aşılarak nefs-i kâmile ve sırr-ı hafaî mutlakta en üst düzeye çıkmaktadır. Karabâş-ı Velî’nin bu yaklaşımı Fusûs’u
anlaşılır kılmanın yanı sıra ilâhî bilginin idrak edilmesi ve içselleştirilmesini de derinleştirmektedir. Bu çalışma, Karabâş-ı Velî’nin Fusûsu’l-hikem şerhlerindeki nefs ve
kalp mertebelerini merkeze alarak, onun bilgi teorisi ve irfan yolundaki özgün yorumunu analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, bu mertebelerin Fusûs’un içeriğine
nasıl uyarlandığı, bilgi teorisi açısından ne anlam ifade ettiği ve insanın seyr u sülûk yolculuğunu açıklamada nasıl bir model sunduğu incelenecektir. Metin analizi
yöntemiyle Karabâş-ı Velî’nin Fusûs şerhleri üzerinden geliştirmiş olduğu manevî idrak süreci analiz edilerek tasavvufî düşünce geleneğine ve Fusûs şerh literatürüne
yapmış olduğu katkı ortaya çıkarılacaktır.
Fuṣūṣ al-ḥikam which had a profound impact on the Islamic intellectual tradition is an essential Sufi classic that Prophet Muhammad dictated to Ibn al ‘Arabī through dream. The
Fuṣūṣ was written with the aim of explaining divine wisdoms by associating them with prophets consists of twenty-seven faṣṣs. Each faṣṣ is allocated to a prophet and deals with
the divine truth that is represented by that prophet. Truths are expressed as the kalima (word), representing divine knowledge in Ibn al-ʿArabī’s terminology. Words are directly
related to the concept of ḥaqīqat al-Muḥammadiyya, representing divine knowledge and maʿrifat. In this context, the al-nūr al-Muḥammadiyya, which is accepted as the first
starting point of creation, is seen as the knowledge and source of everything in the universe. While other prophets reflect the manifestations of specific Divine Names, the ḥaqīqat
al-Muḥammadiyya is the manifestation of all Divine Names. According to this approach, each prophet represents an aspect of the ḥaqīqat al-Muḥammadiyya. The Fuṣūṣ’s intricate
structure has spurred extensive debates and criticisms post-Ibn al-ʿArabī. To aid comprehension, scholars have written in the form of sh̲arḥ, muqaddima and risāla. In the Sufi
tradition of the Ottoman period, Ḳarābās̲h̲ al-Walī provided a unique perspective by aligning the Fuṣūṣ with al-sayr wa-l-sulūk, focusing on the qalb and the nafs. His works, Kās̲h̲if
al-asrār and Magz al-Fuṣūṣ, connect the divine wisdom in the Fuṣūṣ to the stages of the inner spiritual path, offering practical insights into understanding divine truths. This
approach of Ḳarābās̲h̲ al-Walī does not remain only with theoretical explanations but also finds a response to the inner world of the human as a part of the reflection of the divine
truth. Because each prophet represents a specific stage in the individual’s inner spiritual journey. In this context, Ḳarābās̲h̲ al-Walī establishes a Sufi epistemology by associating
Ibn ‘Arabī’s explanations in the Fuṣūṣ with the processes of acquiring spiritual knowledge of a human. The elements of this theory are the nafs which expresses the inner aspects
of the human being degrees of ammāra, lawwāma, mulhima, muṭmaʾinna, rāziyya, marziyya, kāmila and the stations of qalb which is the manifestation of divine knowledge and
the reflection of al-nūr al-Muḥammadiyya ṣadr, qalb, fuʾād, sir, sirr al-sirr, sirr al-ahfā, and sirr al-hafayī al-muṭlaq. While perception is at the lowest level in al-nafs al-ammāra and
ṣadr, these levels are overcome with the journey towards Allah, and it reaches the highest level in the al-nafs al-kāmila and sirr al-hafayī al-muṭlaq. This approach of Ḳarābās̲h̲ al-
Walī not only makes the Fuṣūṣ comprehensible but also deepens the comprehension and internalisation of divine knowledge. This study aims to analyse in depth of Ḳarābās̲h̲ al-
Walī’s unique interpretation of epistemology and the path of wisdom by focusing on the levels of the nafs and the qalb in his commentaries on Fuṣūṣ. This study will examine how
these levels are adapted to the content of the Fuṣūṣ what they mean in terms of epistemology and what kind of a model they offer in explaining the human journey of al-sayr wa-
l- sulūk. With the method of textual analysis, this study will analyze the process of spiritual perception developed by Ḳarābās̲h̲ al-Walī in his commentaries on Fuṣūṣ and reveal his
contributions to the intellectual tradition of Sufi and sharh literature.