Akademik Veri Yönetim Sistemi
C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivinde Yusufeli İlçesinin Yer Adları (Toponimi) ve Akarsu İsimleri (Hidronimi), Doç.Dr.Salih Uçak,Doç.Dr.Eilsabed Bzhalava, Editör, Fenomen Yayınevi, İstanbul, ss.1-120, 2023
Özet
Günümüz Yusufeli ilçesinin toprakları Osmanlı
imparatorluğuna yaklaşık XVI.yüzyılın
ikinci yarısından sonra dahil oldu. Osmanlı Devleti,buradaki nufüs
kaydını 1579-1580 yıllarında gerçekleştirdi ve bu bölgeye Erzurum
beylerbeyliğine bağlı Peterek sancağı kuruldu.Ancak kısa bir süre sonra, şu
anki Yusufeli toprakları Çıldır beylerbeyliği idaresine dahil edildi.1632 ylılında
ise Peterek sancağı, Kars beylerbeyliğine bağlandı.
Yusufeli ilçesinin Onomastiği, T.C
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri’nde bulunan
kaynaklarda yer almaktadır.Osmanlı döneminde,yerleşim yerlerinin adları
genellikle değişikliğe uğramamıştır.Örneğin,1579-1580 yıllarına ait kayıtlarda
Yusufeli ilçesine ait köylerin isimleri şunlardır: Petekrek veya
Peterek)günümüzde Çevreli olarak bilinir), Nikhak (Yokuşlu köyü),Ersis(şuan ki
kılıçkaya köyü) ve Oşnakh (Köprügören) vb.Ek olarak,bu isimler halk arasında
kullanılmış ve günümüze kadar ulaşmıştır.
Aynı nüfus defterlerinde, günümüzde Gürcüce
konuşulan köyler hakkında sınırlı bilgiye rastlanmaktadır.Bu durumun nedeni
olarak,Osmanlı katiplerinin dağlık ve zorlu coğrafyaya sahip bölgeye tam
anlamıyla ulaşamamış olabileceğini düşünüyoruz.
Arşiv belgelerinde hidronimler hakkında çok az
kaynak bulunmaktadır. Bir tek Çoruh nehri istisna olarak verilmiştir. Gürcüce
ismi “çorokhi(ჭოროხი)” olan nehir; taşan ve sel tarafından getirilen çakıl, kum”
anlamını taşımaktadır.
Çoruh nehri Mescit dağlarının batı yamaçlarından
kaynağını almaktadır. Bayburt, Erzurum’un İspir ilçesi ve Artvin’in Yusufeli ve
Borçka ilçelerini geçerek Gürcistan sınırları içerisinde girdikten sonra
Batum’un güneyinden Karadeniz’e dökülmektedir..
1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonrası, günümüzün
Yusufeli topraklarının büyük bir kısmı yine Osmanlı tarafında kalmış olup,
Rusya egemenliğine sadece Kobak (Yüksekoba) köyünün kuzeyinde bulunan yayla
arazileri geçmiştir. Bunun sonucunda Peterek sancağı sınır haline gelmiştir.
1885
yılından 9 Nahiye (boy) ve 61 köyden oluşan eski Peterek sancağı topraklarında
Kiskim kazasi (ilçe) kuruldu. Boy olarak Ersis, Peterek, Oşnakh, Khoducuri,
Balkhi Utav(Osmanlı Devleti arşiv
kaynaklarında Udav) ve Melo kabul edildi.
Görüldüğü gibi nahiye merkezlerinin adları
Osmanlı devleti döneminde herhangi bir değişikliğe uğramamıştır. Bu bağlamda
Kiskim kazasıda yine Erzurum vilayetine tabi tutulmuştur.
Bu durum birinci dünya savaşının başlangıcına
kadar devam etmiş olsada daha sonra Kiskim kazasının isminin değiştirilmesi
gündeme gelmiştir. Bunun ana sebebi ise; Ankara’ya bağlı Keskin kazası ile
Kiskim kazasının ses benzerliğinin posta ve telgraflardaki karışıklık
oluşturmasıdır. 28 Mayıs 1914 tarihinde ise çıkarılan padişah fermanıyla Kiskim
kazasının ismi Yusufeli olarak değiştirilmiştir.
Anahtar
Kelimeler: Toponim,Hidronim,Peterek,Çoruh,sancak