Gürcü Türkolojisi Araştırmaları I


Yilmaz N.

C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivinde Yusufeli İlçesinin Yer Adları (Toponimi) ve Akarsu İsimleri (Hidronimi), Doç.Dr.Salih Uçak,Doç.Dr.Eilsabed Bzhalava, Editör, Fenomen Yayınevi, İstanbul, ss.1-120, 2023

  • Yayın Türü: Kitapta Bölüm / Araştırma Kitabı
  • Basım Tarihi: 2023
  • Yayınevi: Fenomen Yayınevi
  • Basıldığı Şehir: İstanbul
  • Sayfa Sayıları: ss.1-120
  • Editörler: Doç.Dr.Salih Uçak,Doç.Dr.Eilsabed Bzhalava, Editör
  • Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Özet

Günümüz Yusufeli ilçesinin toprakları Osmanlı imparatorluğuna yaklaşık XVI.yüzyılın  ikinci yarısından sonra dahil oldu. Osmanlı Devleti,buradaki nufüs kaydını 1579-1580 yıllarında gerçekleştirdi ve bu bölgeye Erzurum beylerbeyliğine bağlı Peterek sancağı kuruldu.Ancak kısa bir süre sonra, şu anki Yusufeli toprakları Çıldır beylerbeyliği idaresine dahil edildi.1632 ylılında ise Peterek sancağı, Kars beylerbeyliğine bağlandı.

Yusufeli ilçesinin Onomastiği, T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri’nde bulunan kaynaklarda yer almaktadır.Osmanlı döneminde,yerleşim yerlerinin adları genellikle değişikliğe uğramamıştır.Örneğin,1579-1580 yıllarına ait kayıtlarda Yusufeli ilçesine ait köylerin isimleri şunlardır: Petekrek veya Peterek)günümüzde Çevreli olarak bilinir), Nikhak (Yokuşlu köyü),Ersis(şuan ki kılıçkaya köyü) ve Oşnakh (Köprügören) vb.Ek olarak,bu isimler halk arasında kullanılmış ve günümüze kadar ulaşmıştır.

Aynı nüfus defterlerinde, günümüzde Gürcüce konuşulan köyler hakkında sınırlı bilgiye rastlanmaktadır.Bu durumun nedeni olarak,Osmanlı katiplerinin dağlık ve zorlu coğrafyaya sahip bölgeye tam anlamıyla ulaşamamış olabileceğini düşünüyoruz.

Arşiv belgelerinde hidronimler hakkında çok az kaynak bulunmaktadır. Bir tek Çoruh nehri istisna olarak verilmiştir. Gürcüce ismi “çorokhi(ჭოროხი)” olan nehir; taşan  ve sel tarafından getirilen çakıl, kum” anlamını taşımaktadır.

Çoruh nehri Mescit dağlarının batı yamaçlarından kaynağını almaktadır. Bayburt, Erzurum’un İspir ilçesi ve Artvin’in Yusufeli ve Borçka ilçelerini geçerek Gürcistan sınırları içerisinde girdikten sonra Batum’un güneyinden Karadeniz’e dökülmektedir..

1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonrası, günümüzün Yusufeli topraklarının büyük bir kısmı yine Osmanlı tarafında kalmış olup, Rusya egemenliğine sadece Kobak (Yüksekoba) köyünün kuzeyinde bulunan yayla arazileri geçmiştir. Bunun sonucunda Peterek sancağı sınır haline gelmiştir.

 1885 yılından 9 Nahiye (boy) ve 61 köyden oluşan eski Peterek sancağı topraklarında Kiskim kazasi (ilçe) kuruldu. Boy olarak Ersis, Peterek, Oşnakh, Khoducuri, Balkhi  Utav(Osmanlı Devleti arşiv kaynaklarında Udav) ve Melo kabul edildi.

Görüldüğü gibi nahiye merkezlerinin adları Osmanlı devleti döneminde herhangi bir değişikliğe uğramamıştır. Bu bağlamda Kiskim kazasıda yine Erzurum vilayetine tabi tutulmuştur.

Bu durum birinci dünya savaşının başlangıcına kadar devam etmiş olsada daha sonra Kiskim kazasının isminin değiştirilmesi gündeme gelmiştir. Bunun ana sebebi ise; Ankara’ya bağlı Keskin kazası ile Kiskim kazasının ses benzerliğinin posta ve telgraflardaki karışıklık oluşturmasıdır. 28 Mayıs 1914 tarihinde ise çıkarılan padişah fermanıyla Kiskim kazasının ismi Yusufeli olarak değiştirilmiştir.

 

Anahtar Kelimeler: Toponim,Hidronim,Peterek,Çoruh,sancak